سویا از دانه تا کنجاله
سویا از دانه تا کنجاله : تحقیق جامع در زمینه دانه سویا و نقش آن در تهیه کنجاله سویا (SBM)
I. چکیده (Abstract)
دانه سویا (Glycine max) به عنوان منبع اصلی پروتئین برای صنعت خوراک دام، طیور و آبزیان در مقیاس جهانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این گزارش به بررسی ساختار دانه سویا (۴۰٪ پروتئین و ۲۰٪ روغن 1)، فرآیند حیاتی تبدیل آن به کنجاله سویا (SBM) و لزوم فنی فرآوری حرارتی برای غیرفعال‌سازی ترکیبات ضدتغذیه‌ای (ANFs) می‌پردازد.2 تحلیل‌های تخصصی بر اهمیت شاخص‌های دقیق کنترل کیفیت (مانند فعالیت اوره‌آز و حلالیت پروتئین) در ارزیابی کارایی فرآیند حرارتی و تضمین قابلیت هضم نهایی پروتئین تأکید دارند.3 مقایسه جهانی نشان می‌دهد که کنجاله‌های وارداتی از نظر میزان روغن باقیمانده و ثبات قابلیت هضم اسیدهای آمینه متفاوت هستند، که این امر مدیریت ریسک‌های بهداشتی (مانند مایکوتوکسین‌ها) و اقتصادی را در زنجیره تأمین الزامی می‌سازد.
II. مقدمه: بافت جهانی و لزوم فنی فرآوری
۱. اهمیت جهانی دانه سویا و کنجاله (SBM)
دانه سویا به دلیل محتوای تغذیه‌ای بالا، ستون فقرات تولید پروتئین در صنایع خوراک دام و طیور محسوب می‌شود.1 این دانه به طور متوسط حاوی ۴۰٪ پروتئین و ۲۰٪ روغن است.1 با این حال، مصرف دانه سویای خام در جیره‌های دامی به دلیل وجود ترکیبات ضدتغذیه‌ای (ANFs) مانند مهارکننده‌های تریپسین، محدودیت دارد.2 بنابراین، فرآوری حرارتی کنترل‌شده دانه خام به کنجاله سویا، یک ضرورت فنی برای حفظ ارزش بیولوژیکی پروتئین و کاهش آسیب‌های گوارشی است.2
۲. آمار تولید و تجارت جهانی
بازار جهانی سویا به شدت متمرکز است و سه کشور اصلی ایالات متحده، برزیل و آرژانتین، بازیگران کلیدی تولید و صادرات دانه و کنجاله هستند.6 این تمرکز تولید، بر قیمت‌های جهانی و ثبات تأمین کنجاله تأثیرگذار است.
نمودار ۱: مقایسه حجم تولید کنجاله سویا در کشورهای اصلی (۲۰۲۵/۲۰۲۴)
| کشور | سهم از تولید جهانی (٪) | حجم تولید (میلیون تُن) |
| چین | ۲۹٪ | ۸۱.۵۸ 7 |
| ایالات متحده | ۱۹٪ | ۵۲.۵۴ 7 |
| برزیل | ۱۶٪ | ۴۳.۸۹ 7 |
| آرژانتین | ۱۲٪ | ۳۳.۲۳ 7 |
| اتحادیه اروپا | ۴٪ | ۱۱.۸۵ 7 |
در حوزه صادرات، برزیل با ۵۷ درصد از کل صادرات دانه سویا در سال ۲۰۲۳، سلطه خود را نشان داده است.8 این تمرکز جغرافیایی، برنامه‌ریزی استراتژیک برای واردات کنجاله با کیفیت پایدار را به یک چالش مستمر تبدیل می‌کند.
III. ترکیب شیمیایی دانه سویای خام و فرآوری
ترکیب ماکرومغذی دانه سویا، تعیین‌کننده اصلی کیفیت کنجاله نهایی است. این ترکیب به ویژه تحت تأثیر ژنوتایپ و شرایط محیطی رشد قرار می‌گیرد.4
۱. محتوای پروتئین و رابطه معکوس با روغن
یکی از ویژگی‌های مهم بیوشیمیایی سویا، وجود یک همبستگی منفی و معنی‌دار بین محتوای پروتئین و محتوای روغن دانه است.1 به طور تجربی، کاهش ۱ درصدی محتوای پروتئین دانه خام، معمولاً با افزایش حدود ۲ درصدی محتوای روغن دانه همراه است.1 این رابطه معکوس، استراتژی‌های تولید کنجاله (۴۴٪ در مقابل ۴۸٪) را تعیین می‌کند.
۲. مراحل فرآوری صنعتی به کنجاله (SBM)
فرآیند تبدیل دانه سویا به کنجاله سویا شامل مراحل زیر است:
- پوست‌زدایی (Dehulling): حذف پوسته، محتوای فیبر خام کنجاله نهایی را کاهش داده و امکان تولید کنجاله سویای پرپروتئین (گرید ۴۸٪) را فراهم می‌کند.10
- استخراج روغن (Extraction): روش استاندارد، استخراج با حلال (هگزان) است.11 این روش، روغن باقیمانده در کنجاله را به زیر ۲٪ کاهش می‌دهد.6
- توستینگ یا حرارت‌دهی نهایی (Toasting): حیاتی‌ترین مرحله برای غیرفعال‌سازی بازدارنده‌های تریپسین (TI) است.5 دمای بهینه آن بین 140C تا 155C می‌باشد.5
IV. عوامل ضدتغذیه‌ای (ANFs) و شاخص‌های کنترل کیفیت حرارتی
وجود ANFs فرآوری حرارتی را به یک ضرورت تبدیل می‌کند. ارزیابی کیفیت فرآوری نیازمند استفاده از شاخص‌های دقیق شیمیایی است.
۱. بازدارنده تریپسین (TI) و ریسک‌های فرآوری
بازدارنده تریپسین یکی از اصلی‌ترین ANFs در دانه سویای خام است.5 فعالیت TI در روده کوچک، هضم پروتئین را مختل کرده و منجر به کاهش رشد، هضم‌پذیری پایین پروتئین، و در نشخوارکنندگان جوان، کاهش کارایی استفاده از پروتئین می‌شود.5 حرارت ناکافی (Under-processing) باعث فعال ماندن این مهارکننده‌ها می‌شود.3
۲. کنترل فرآیند با شاخص‌های دوگانه
برای تضمین کیفیت کنجاله، از دو شاخص متقابل برای پایش حرارت‌دهی استفاده می‌شود:
- شاخص فعالیت اوره‌آز (UAI): آنزیم اوره‌آز به دلیل شباهت حساسیت حرارتی با TI، به عنوان “شاخص جایگزین” برای ارزیابی کفایت فرآوری حرارتی استفاده می‌شود.3 دامنه قابل قبول استاندارد تجاری برای فعالیت اوره‌آز در کنجاله سویا، بین 0.05 تا 0.2 Δ pH (تغییر در واحد pH) تعیین شده است.3
- شاخص حلالیت پروتئین درKOH یا PSI : این شاخص برای تشخیص حرارت بیش از حد (Over-processing) به کار می‌رود. حرارت بیش از حد باعث کاهش شدید حلالیت پروتئین و تخریب لیزین می‌شود (واکنش میلارد).3 محدوده استاندارد PSI برای کنجاله سویا باید بین 70% تا 85% باشد.3
نتیجه فنی: یک SBM با کیفیت برتر باید هر دو شرط را رعایت کند: UAI پایین (زیر 0.2 Δ pH) و PSI در محدوده بهینه (70%-85%) باشد.3
V. مقایسه کیفیت کنجاله سویا بر اساس منشأ جغرافیایی
کیفیت کنجاله سویا در سطح جهانی تحت تأثیر تفاوت‌های ژنتیکی دانه خام، شرایط محیطی و تفاوت در استانداردهای فرآوری کارخانه‌های روغن‌کشی بین کشورهای بزرگ تولیدکننده (آمریکا، برزیل، آرژانتین) متغیر است.
۱. واریانس در ترکیب شیمیایی و روغن باقیمانده
مطالعات مقایسه‌ای انجام شده بر روی کنجاله‌های وارداتی و داخلی، تفاوت‌هایی را در ترکیب شیمیایی نشان داده است.15
نمودار ۲: مقایسه ترکیبات کنجاله سویای تجاری (برزیل، آرژانتین و ایران)
| شاخص کیفی | میانگین CP (٪) | میانگین روغن باقیمانده (٪) | UAI (ΔpH) | PSI (٪) |
| برزیل | 47.3 15 | 1.9 15 | 0.05 15 | 88.39 15 |
| آرژانتین | 46.2 15 | 6.8 15 | 0.05 15 | 85.51 15 |
| ایران | 46.4 15 | 12.4 15 | 0.07 15 | 86.82 15 |
تفسیر فنی:
- روغن باقیمانده (EE): میزان روغن باقیمانده بالاتر در نمونه‌های آرژانتینی و ایرانی (بیش از 6%) 15 نشان می‌دهد که این کنجاله‌ها احتمالاً از طریق پرس مکانیکی یا به عنوان سویای پرچرب فرآوری شده‌اند، که بر تراکم پروتئین و انرژی آنها تأثیر می‌گذارد.
- شاخص حرارتی PSI : PSI بالا (بالای 85% در تمام نمونه‌های تجاری 15) در حالی که UAI پایین است، نشان‌دهنده آن است که پروتئین به طور کامل دناتوره نشده است (Under-denaturation). این وضعیت به این معنی است که ساختار پروتئین برای هضم کامل در حیوانات تک‌معده‌ای بهینه نشده، هرچند ممکن است برای تولید پروتئین عبوری در نشخوارکنندگان مطلوب تلقی شود.3
۲. برتری قابلیت هضم (DAA) کنجاله آمریکا
اگرچه کنجاله‌های برزیل و آرژانتین UAI پایینی دارند، اما در مطالعات جهانی، کنجاله سویای ایالات متحده به دلیل ثبات بالاتر در فرآیند حرارتی و کنترل دقیق‌تر، برتری فنی را در قابلیت هضم اسیدهای آمینه (DAA) نشان می‌دهد.16 به عنوان مثال، قابلیت هضم لیزین و متیونین در SBM آمریکا بالاترین سطح را دارد.16 این ثبات در کیفیت، ریسک فنی فرمولاسیون را کاهش داده و نیاز به حاشیه ایمنی بالاتر برای جبران کمبود اسیدهای آمینه در جیره را از بین می‌برد.
VI. کاربرد تخصصی در دام‌های نشخوارکننده (گاو و گوسفند)
برخلاف حیوانات تک‌معده‌ای، استفاده از کنجاله سویا در تغذیه نشخوارکنندگان (گاو و گوسفند) باید با توجه به فرآیندهای پیچیده تجزیه پروتئین در شکمبه (Rumen) انجام شود.
۱. پروتئین قابل تجزیه در شکمبه (RDP) در برابر پروتئین عبوری (RUP)
SBM منبع مهم پروتئین برای نشخوارکنندگان است.17 پروتئین‌های SBM به طور معمول به شدت در شکمبه تجزیه می‌شوند و به عنوان پروتئین قابل تجزیه در شکمبه (RDP) عمل می‌کنند.18 RDP توسط میکروب‌های شکمبه برای رشد و تولید پروتئین میکروبی استفاده می‌شود که سپس توسط حیوان هضم می‌گردد. با این حال، در گاوهای پربازده (مانند گاو شیری پرتولید)، نیاز است تا بخشی از پروتئین (به نام RUP) دست‌نخورده از شكمبه عبور کرده و مستقیماً در روده کوچک هضم شود.18
فرآوری حرارتی می‌تواند با افزایش مقاومت پروتئین در برابر تجزیه میکروبی، میزان RUP را در کنجاله سویا افزایش دهد.5 استفاده از کنجاله سویای فرآوری شده (مانند سویای برشته شده یا اکسترود شده) به جای کنجاله معمولی، بر تولید شیر، الگوی خوردن و فعالیت جویدن در گاوهای شیری تأثیر منفی نمی‌گذارد و حتی در برخی مطالعات، جایگزینی سیلاژ ذرت با سیلاژ جو موجب افزایش چربی شیر و بهبود بازده تولید شده است.18
۲. مدیریت جیره و سطوح استفاده
کنجاله سویا به دلیل قابلیت هضم بالا و تعادل نیتروژن، منبع پروتئین ارزشمند برای جیره‌های گوسفند و گاو است.17
- گاوهای شیری و پرواری: SBM به طور معمول در جیره‌های کنسانتره نشخوارکنندگان گنجانده می‌شود. مطالعات نشان می‌دهد افزودن کنجاله سویا در جیره‌های حاوی جو، قابلیت هضم مواد مغذی را افزایش داده و روند تولید نیتروژن آمونیاکی را در شکمبه کندتر می‌کند.10
نمودار ۳: میزان پیشنهادی کنجاله سویا و سایر مواد در کنسانتره دام سنگین (بر حسب درصد)
| اجزای کنسانتره | گاو شیری (٪) | گوساله پرواری (٪) |
| جو | 35-40 | 40-45 |
| سبوس گندم | 30-35 | 30-35 |
| تفاله چغندر قند | 8-10 | 10-12 |
| کنجاله سویا / تخم پنبه | 5-7 | 3-5 |
- گوسفند (بره و میش): در جیره گوسفند نیز، کنجاله سویا می‌تواند به عنوان منبع پروتئین اصلی مورد استفاده قرار گیرد. افزودن کنجاله سویا در جیره‌های حاوی جو بر قابلیت هضم مواد مغذی و مقادیر pH شکمبه تأثیرگذار است.20
VII. نتیجه‌گیری و توصیه‌های تخصصی
فرآوری دانه سویا به کنجاله، یک فرآیند فنی دقیق است که ارزش اقتصادی آن در قابلیت هضم پروتئین آن نهفته است. در تأمین این نهاده، تمرکز بر رویکرد دوگانه (UAI و PSI) برای اطمینان از فرآوری بهینه، و انتخاب منابع با ثبات کیفی بالاتر (جهت کاهش ریسک فنی در جیره‌نویسی) حیاتی است.
VIII. فهرست منابع و مآخذ
ذرت دامی و ارزش غذایی آن – پاساد % تخفیف ویژه و ارسال فوری بار, accessed September 25, 2025, ذرت دامی و ارزش غذایی آن – پاساد % تخفیف ویژه و ارسال فوری بار
ذرت – ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد, accessed September 25, 2025, ذرت – ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
فهرست مقالات – علوم دامی ایران, accessed September 25, 2025, علوم دامی ایران – فهرست مقالات
خواص ذرت برای مرغ و طیور (ذرت بهتر است یا گندم؟) – مرغابی, accessed September 25, 2025, خواص ذرت برای مرغ و طیور (ذرت بهتر است یا گندم؟)
ارزش تغذیه‌ای ذرت و نقش آن در خوراک دام – شرکت شیر و گوشت فردوس زنده رود, accessed September 25, 2025, ارزش تغذیه‌ای ذرت و نقش آن در خوراک دام – شرکت شیر و گوشت فردوس زنده رود
ذرت دامی مرغوب – هلدینگ توسعه غزال, accessed September 25, 2025, ذرت دامی مرغوب – هلدینگ توسعه غزال
قیمت و خرید کتاب تغذیه دام اثر پ .مکدونالد با ترجمه دکتر حمیدرضا طاهری با تخفیف ویژه, accessed September 25, 2025, قیمت و خرید کتاب تغذیه دام اثر پ .مکدونالد با ترجمه دکتر حمیدرضا طاهری با تخفیف ویژه
آشنایی با انواع ذرت و موارد مصرف آنها – دلگرم, accessed September 25, 2025, آشنایی با انواع ذرت و موارد مصرف آنها
نحوه تشخیص ذرت مرغوب – بهدام رشد خراسان, accessed September 25, 2025, نحوه تشخیص ذرت مرغوب
Reducing Aflatoxin in Corn During Harvest and Storage | CAES Field Report – UGA, accessed September 25, 2025, Reducing Aflatoxin in Corn During Harvest and Storage | CAES Field Report
دامپروری ایران زیر بار محدودیت‌های ارزی و مقرراتی/ خودتحریمی، مانع بزرگ امنیت غذایی کشور, accessed September 16, 2025, دامپروری ایران زیر بار محدودیت‌های ارزی و مقرراتی/ خودتحریمی، مانع بزرگ امنیت غذایی کشور
تولیدات دامی – دانشگاه تهران, accessed September 25, 2025, تولیدات دامی
فواید استفاده از ذرت در خوراک دام و طیور – شرکت تجارت دانه کیهان |خرید و فروش نهاده‌های دامی|, accessed September 25, 2025, فواید استفاده از ذرت در خوراک دام و طیور – شرکت تجارت دانه کیهان |خرید و فروش نهاده‌های دامی|
خرید ذرت دام و طیور (ذرت برزیل، ذرت روس، ذرت اوکراین) + قیمت – سایت مرغابی, accessed September 25, 2025, ذرت
Whole Corn Vs. Processed Corn for Feeding Cattle Diets – Form-A-Feed, accessed September 25, 2025, Whole Corn Vs. Processed Corn for Feeding Cattle Diets – Form-A-Feed
دانه ذرت در تغذیه طیور – مدیران فارم, accessed September 25, 2025, دانه ذرت در تغذیه طیور | مدیران فارم
نگاهی به مواد اولیه خوراک دام و طیور و معرفی ترکیبات مهم – بلاگ شیمیکو – Shimico.com, accessed September 25, 2025, نگاهی به مواد اولیه خوراک دام و طیور و معرفی ترکیبات مهم – بلاگ شیمیکو
فروش ذرت اوکراین دامی بندر – بازار ذرت سویا ایران, accessed September 25, 2025, فروش ذرت اوکراین دامی بندر – بازار ذرت سویا ایران
ذرت دامی – شرکت غلات بان, accessed September 25, 2025, http://ghallatban.com/Fa/Product/36
U.S. Food and Drug Administration Guidelines for Aflatoxin Levels, accessed September 25, 2025, https://agriculture.mo.gov/plants/feed/aflatoxin.php
Study Highlights Advantages Of U.S. Corn Compared To Other Origins – U.S. Grains Council, accessed September 25, 2025, Study Highlights Advantages Of U.S. Corn Compared To Other Origins – U.S. Grains & BioProducts Council
Importance of corn in animal production – Veterinaria Digital, accessed September 25, 2025, Importance of corn in animal production
zarringrain gemini.pdf
کتاب تغذیه طیور (جلد دوم) اثر استون لیسون – ایران کتاب, accessed September 25, 2025, کتاب تغذیه طیور (جلد دوم) اثر استون لیسون | ایران کتاب
انواع ذرت و خواص و فواید فوق العاده آن – مجله غذا, accessed September 25, 2025, انواع ذرت و خواص و فواید فوق العاده آن | مجله غذا
اجزای اصلی خوراک در تغذیه دام و طیور – شرکت خوراک پرداز هزاره نوین, accessed September 25, 2025, اجزای اصلی خوراک در تغذیه دام و طیور
The Impact of the Rise of Modern Maize Production in Brazil and Argentina – Dialnet, accessed September 25, 2025, The Impact of the Rise of Modern Maize Production in Brazil and Argentina
Ukraine. Traders need about 3 mln tons of corn for October-November – UkrAgroConsult, accessed September 25, 2025, Ukraine. Traders need about 3 mln tons of corn for October-November
Differences Between Corn: A Study of Origin and Harvest | PDF | Cereals | Starch – Scribd, accessed September 25, 2025, Differences Between Corn: A Study of Origin and Harvest | PDF | Cereals | Starch
important factors in the evaluation of corn nutrient value for poultry – CABI Digital Library, accessed September 25, 2025, important factors in the evaluation of corn nutrient value for poultry
